«Կռիվս շարունակելու եմ, երեխաներիս պիտի «տեղ հասցնեմ»»․ Թամարա Ստեփանյան

Փարիզաբնակ կինոռեժիսոր Թամարա Ստեփանյանի ֆիլմերը շրջում են աշխարհով, պատմում Հայաստանի մասին, ինքն էլ հաճախ այցելում է Հայաստան, կինոյով կապում իրեն հայրենիքի հետ, հայրենիքը կապում կինոյի եւ աշխարհի հետ։ Կինոյով ողողված զրույցը մեզ տարավ ամենատարբեր ուղղություններով՝ կյանքի հրաշքներից մինչեւ հիվանդության հաղթահարում։

- Թամարա, հաճելի է, որ Ձեզ հաճախ ենք հանդիպում Հայաստանում, Ֆրանսիայում էլ պարբերաբար տեսնում ենք Ձեր հաջողությունները, կրկին ծրագրեր ունե՞ք հայրենիքի հետ կապված։

- Հիմա իրականացնում եմ երեք նախագիծ, որոնցից երկուսը վավերագրական են, մեկ՝ խաղարկային։ Վերջինը 1993թ.-ին Արցախում կռված մեկի մասին է։ Վավերագրական ֆիլմերից մեկն էլ կապված է արխիվների հետ, կոչվում է «Իմ հայկական ուրվականները»։ Այդ ֆիլմով վերադառնում եմ հին հայկական կինո՝ 1923-1990 թվականները, եւ փորձում հասկանալ, թե ինչպես են այդ ամենն ինձ որպես կին ռեժիսոր ձեւավորել։

Նաեւ ցանկանում եմ այդ լավ ֆիլմերն աշխարհին ցույց տալ։ Այսօր աշխարհը հայ կինոյից գիտի Փարաջանովին եւ Փելեշյանին, բայց ունենք այլ տաղանդներ, որոնց պետք է ճանաչել։ Մեկն իմ ամենասիրելի ռեժիսորն է՝ Ֆրունզե Դովլաթյանը, որին համարում եմ իմ կինեմատոգրաֆիկ հայրը։ Իմ դերասան հորն, իհարկե, շատ եմ սիրում, բայց գտել եմ նաեւ իմ «կինոյի պապային»։ Նա մի ուրիշ տաղանդ է, ցավոք, Սովետից դուրս չի եկել: Գնացել է Կաննի փառատոն, բայց դրանից ավելի նրան չեն ճանաչում։ Հայ կինոն միայն 1990-ից հետոյի կինոն չէ։ Համո Բեկնազարյանը հիանալի համր ֆիլմեր է ստեղծել, որոնք ճանաչված չեն։ Մենք այնքան հարուստ ենք կինոյով: Իմ ընտանիքի մի մասն աշխատել է հայ կինոյում, եւ փորձում եմ հասկանալ, թե այս ամենն ինչպես են իրար միաձուլվել եւ հասել ինձ։

15

- Խորհրդային շրջանում դժվար է եղել աշխարհին հասցնել հայկական ֆիլմերը, բայց կինոն զարգացել է: Հիմա էլ, կարծես, կա խնդիր՝ հայկական ֆիլմերը մեծ ճանաչում հիմնականում ձեռք չեն բերում։ Արժանի ֆիլմեր չունե՞նք, թե՞ այլ հանգամանքներ կան, որ խանգարում են։

- Այն ժամանակ պայմանները շատ լավն են եղել կինո նկարելու համար, թեեւ խոչընդոտներ կային, որոնցից մեկը գրաքննությունն էր, նաեւ փորձել են քնեցնել հայկականությունը, բայց, օրինակ, Դովլաթյանը կամ Մալյանն այնքան խելացի են եղել, որ կարողացել են այն շրջանցել։ «Եռանկյունու» մեջ երգում են «Զարթիր, լաո»՝ այդ ժամանակ արգելված երգ, բայց կարողացել են օգտագործել։

Այսօր որակի խնդիր ունենք, բայց կան լավ ֆիլմեր, որոնք կարող եմ մի ձեռքիս վրա հաշվել։ Իսկ ինչո՞ւ աշխարհն ավելի շատ չի ճանաչում, իրականում այդ «աշխարհը» սովոր էլ չէ հայկական ֆիլմեր տեսնելուն։ Փառատոնները ստանում են մոտ 3 հազար ֆիլմ, այդքանը չեն նայում. պետք է ունենալ կապեր, որպեսզի ծանոթանան քո աշխատանքի հետ։ Իհարկե, կան նաեւ փառատոններ, որ նայում են բոլոր ֆիլմերը։  

- Դուք ի՞նչ խնդիրների եք հանդիպում այս ոլորտում:

- Երբ սկսեցի վավերագրական եւ խաղարկային ֆիլմեր նկարել, 2010 թվականն էր, այն ժամանակ շատ դժվար էր կնոջ համար, որովհետեւ մարդիկ քեզ նայում էին կասկածամտորեն, հիմա այդ խնդրին չեմ բախվում, քանի որ ճանապարհ եմ կերտել։ Ֆրանսիայում 60-70-ական թվականներին մի ձեռքի վրա կարող էինք հաշվել կին ռեժիսորներին։ Հայաստանում ընդհանրապես չեն եղել, իսկ Եվրոպայում՝ շատ քիչ։ Այսօր, կարծես, նորաձեւ դարձած լինի. այնքան չենք ունեցել կին այս ասպարեզում, որ հիմա կնոջն ավելի մեծ տեղ են տալիս։

Հայաստանում էլ կին ռեժիսորների հոսք է, ինչը շատ հավես է։ Կարեւորն՝ ասելիք ունենալ, կինո նկարելը լինի անհրաժեշտություն։ Ես սա ասում եմ իմ բոլոր ուսանողներին։ Դժվար, բայց եւ հիանալի մասնագիտություն է, պիտի դրանով ապրես, շնչես, թթվածին է, եթե կարող ես առանց դրա ապրել, ուրեմն՝ գնա առանց դրա ապրիր։

- Ձեր մյուս ֆիլմն էլ է նվիրված կանանց, որը Ֆրանսիայում եք նկարել եւ շուտով պատրաստ կլինի։

- Այո, բռնության մասին վավերագրական ֆիլմ է, որը նկարել եմ Սեն Դենի քաղաքում։ Նկարել եմ «Կանանց տուն» (La maison des femmes) կոչվող վայրում: Այն ստեղծել է մի լիբանանցի գինեկոլոգ, այնտեղ տարբեր տեսակի աշխատանոցներ են կազմակերպում՝ կանանց օգնելու համար։ Մեկ տարի աշխատել եմ կանանց հետ, ովքեր շատ դժվար ճանապարհներով են անցել։

- Այդ կանանց հետ աշխատելիս ինչպե՞ս եք շահում նրանց վստահությունը, որ կիսվեն Ձեզ հետ։

- Դա իմ գաղտնիքն է (ծիծաղում է,- hեղ.): Հնարքներ չեմ օգտագործում, կարծում եմ՝ պատճառը շատ անկեղծ հարաբերություններն են. պարզ ձեւով ներկայացրել եմ իմ նախագիծը՝ թե ինչու եմ այդտեղ եւ ինչ եմ փնտրում։ Իրենք, կարծես, հասկանում են, որ սկանդալ չեմ փնտրում: Եղել են նաեւ պահեր, երբ մարդիկ չեն վստահել, եւ չեմ շարունակել իրենց հետ աշխատել։

«Կանանց գյուղը» ֆիլմը նկարելիս երկու տարի պարբերաբար ժամանակ էի անցկացնում Լիճք գյուղում, եւ մի երեխա ինձ շատ հետաքրքիր հարց տվեց․ «Բայց ինչի՞ ենք մենք քեզ հետաքրքրում», մի ուրիշ կին էլ ասաց. «Դու Փարիզում հանգիստ ապրում ես, ամեն ինչ լավ է քո կյանքում, ինչո՞ւ ես եկել մեզնով հետաքրքրվում»։ Բայց ո՞րն է մեր տարբերությունը. հայը հայ է՝ գյուղացի, քաղաքացի, ունենք բոլորիս հուզող հարցեր, եւ ինձ համար շատ կարեւոր է խոսել այդ հավաքական հուզմունքի մասին: Միայն գյուղի խնդիրը չէ, որ կանանց ամուսինները գնում են «խոպան», այլ՝ մեր բոլորի խնդիրն է։

- Ցավոք, հիմա շատերն ավելի եսակենտրոն է եւ միայն իրենց անձնականով են հետաքրքրվում։

- Մեր՝ կինոռեժիսորների գործը է փորձել թեմաները ջրի երես հանել, որպեսզի հավաքական մտածողություն լինի։ Չես կարող մտածել միայն քո մասին եւ չտեսնել, որ դիմացինդ տառապում է կամ վատ իրավիճակում է։ Շատ ժամանակ եմ անցկացրել Լիճքում, հիմա էլ կապը միշտ պահում եմ,եւ հասկանում եմ, որ կապ չունի, թե որտեղ ես, կապ ունի ուղղակի մարդ լինելը։ Երեւի, իմ պարտականություններից մեկն է «ձայն տալ նրանց, ովքեր ձայն չունեն»։

Կանանց թեման շարունակելով՝ նոր ֆիլմում խոսում եմ բռնության ենթարկված եւ դեռ բռնության մեջ ապրող կանանց մասին: Այս ֆիլմի կանայք էլ են ինձ հարցնում, թե ինչու է ինձ հետաքրքրում իրենց կյանքը, ասում եմ՝ ինչու պիտի չհետաքրքրի, դուք կին եք, ես կին եմ, բարեբախտաբար, չեմ ապրել բռնություն, բայց ապրում եմ ուրիշ դժվարություններ։ Տպավորություն ունեմ՝ իմ մարմինն է բռնություն գործադրում ինձ վրա՝ հիվանդության տեսքով։ Իրենք ուրիշ բռնություն են ապրում, ես՝ ուրիշ։ Ես իմ հիվանդությանը չեմ կարողանում «ոչ» ասել, գոնե իրենք կարողանան «ոչ» ասել բռնարարին։ Ես իմ ձեւով եմ հիվանդությանը «ոչ» ասում՝ դեղերով, սպորտով։

15

Թամարա Ստեփանյանը՝ դուստրերի հետ

- Պատերազմ կամ աղետ լուսաբանող լրագրողներին հարցնում են, թե ինչպես են կարողանում սառնասրտորեն լուսաբանել եւ ինչ հետեւանքներ են լինում հետո, փաստորեն Ձեր աշխատանքն էլ է այդպիսին, Դուք առնչվում եք մարդկանց տարբեր խնդիրներին, շատ տառապանքներ են աչքի առաջ լինում, ի՞նչ եք կարծում, արդյո՞ք այդ ամենը կարող է բերել նրան, որ ապրումները հիվանդությամբ արտահայտվեն։

- Մտքովս անցել է: Շատ եմ ուրիշների խնդիրներն ինձ վրա վերցնում, տառապում, անքուն գիշերներ անցկացնում, բայց դա էլ է բնական. երբ ռեժիսոր ես, մանավանդ վավերագրական ռեժիսոր, չես կարող ուրիշների կյանքն ուղղակի վավերագրել, իրենք դառնում են քո կյանքի մի մասնիկը։ Միմյանց լսում եք, փորձում ես օգնել, վավերագրական ֆիլմի հիանալի կետն այն է, որ կիսում եք ամեն ինչ միմյանց հետ։ Մենք հաց ենք կիսում, պատմություն ու այլ շատ բաներ։

- Գուցե հաջորդը թեթեւ ֆիլմ լինի։

- Այո, ամուսինս էլ է ինձ ասում թեթեւ սյուժե ընտրեմ գոնե մեկ անգամ, բայց որտեղի՞ց են գալիս թեմաները, իմ դեպքում՝ սրտից. երբ տեսնում ես անարդարություն, չես կարող անտարբեր անցնել։ Չես կարող ջայլամի պես ապրել եւ չնկատել։ Չեմ կարող ինձ փոխել։ Թեման քո ներսից է դուրս գալիս։

- Դուք շատ կապված եք հայրենիքի հետ, նաեւ նշեցիք, որ դժբախտաբար Հայաստանում չեք ապրում։

- Հայաստանը լքել եմ 90-ական դժվար տարիներին եւ երկար ժամանակ է «դրսում» եմ ապրում, բայց Հայաստանն իմ մասն է կազմում, մեծ մասը, ես մեծ կարոտ եւ սեր ունեմ Հայաստանի հանդեպ, ինչը գալիս է նաեւ իմ ընտանիքից. իմ ծնողները, մանավանդ հայրս (դերասան Վիգեն Ստեփանյանը,- հեղ․) շատ էր սիրում Երեւանը, շատ երեւանցի տղա էր։ Եվ այդ սերը, որ սերմանել են իմ մեջ, ես այսօր սերմանում եմ իմ երեխաների մեջ։ Դժվար մանկություն եմ ունեցել Բեյրութում, ծանր եմ տարել Հայաստանից կտրուկ կտրվելը. երբ «արմատախիլ» ես լինում եւ հետո անընդհատ փորձում ես արմատներդ գտնել: Բայց նաեւ տպավորություն է, որ մի քանի կյանքով եմ ապրում, ինչը հետաքրքրացնում է իմ կյանքը։

- Սեփական փորձով գիտեմ, որ հայրենիքից դուրս լինելը մեծ ազդեցություն կարող է թողնել մարդու վրա ե՛ւ հոգեպես, ե՛ւ ֆիզիկապես։

- Իհարկե, ազդում է, եւ դա կարող եք տեսնել իմ ֆիլմերում, բայց այդ ազդելը, միեւնույն ժամանակ, կարելի է վերափոխել մի ուրիշ բանի։ Ես փորձում եմ դա «թարգմանել» եւ արտահայտել իմ ֆիլմերով։

15

Թամարա Ստեփանյանի ընտանիքը

- Ձեր ունեցած մեծ կարոտը փորձում եք փարատել՝ Հայաստանում ֆիլմեր, նախագծեր անելով։

- Այո, նաեւ դասավանդում եմ։ Իմ բոլոր ֆիլմերը մինչ այսօր ստեղծվել են Հայաստանում կամ հայերի մասին, առաջին անգամ է, որ Ֆրանսիայում ֆիլմ եմ նկարում եւ ոչ՝ հայերի մասին։ Միշտ ասում եմ, որ Հայաստանում չեմ ապրում, բայց ֆիլմերիս միջոցով եմ Հայաստանում ապրում։ Ինձ համար նաեւ կարեւոր է, որ իմ երկրորդ տանը՝ Ֆրանսիայում, կարողանամ նույնպես գոյություն ունենալ։ Այդ արմատները կամաց-կամաց սկսում եմ գտնել Ֆրանսիայում։ Դա չի նշանակում, որ Հայաստանի արմատները թողել եմ. եկել եմ այն եզրակացության, որ 30 տարի հետո ես ունեմ երեք մշակույթ իմ մեջ՝ հայկական, լիբանանյան եւ ֆրանսիական, եւ այդ մշակույթներն ինձ հարստացնում են։ Լիբանանում ֆիլմ չեմ նկարել, երեւի, մի օր դա էլ կլինի, բայց դրա ժամանակը դեռ չի հասունացել։ «Դրսում» մեծանալն ինձ ավելի է կապել Հայաստանի հետ։ Հեռվից արժեքներն ավելի շատ ես տեսնում եւ գնահատում, նույնը սերմանում եմ իմ երեխաների մեջ։

- Շատերը խուսափում են խոսել քաղցկեղի մասին, քանի որ խոսեցիք հիվանդության մասին, կցանկանայի, որ այն մարդկանց, ովքեր անցնում են այդ ամենի միջով, Ձեր լավատեսության մասին պատմեք եւ որեւէ խորհուրդ տաք։ Միշտ ուժեղ եք, չեք ուզում թուլանալ, մաղթում եմ, որ ընդմիշտ մոռանաք այդ հիվանդության մասին եւ լիարժեք հաղթահարեք ամեն ինչ։

- Գիտեք, սա մի տարօրինակ հիվանդություն է, որ կարող է թուլացնել մարդուն, բայց կարող է նաեւ ուժ տալ եւ կյանքի միտք։ Երբ կրծքի քաղցկեղ ախտորոշվեց, մտածում էի՝ ինչու սա պետք է ինձ հետ պատահեր, բոլորն այդպես են ասում, հետո մտածում ես՝ բայց ինչո՞ւ ուրիշը։ Երբ լավացա, թվում էր՝ վերջացավ այդ ամենը։

- Դուք հեշտությամբ ասում եք, որ լավացաք, բայց շատ դժվար շրջան եք անցել եւ, ցավոք, հիմա էլ եք անցնում։

- Այո, դժվար փորձություն էր, դժվար իրականություն։ Այդ շրջանում կորցրի հորս։ Իմ հիվանդությունը սկսվեց պատերազմի ժամանակ. տարօրինակ եւ տխուր իրականություն։ Պետք է գայի Հայաստան, պատերազմը նոր էր սկսվել, ախտորոշումը եղավ, եւ չկարողացա գալ։ Շատ ափսոսում եմ, որովհետեւ գոնե հորս կտեսնեի մահանալուց առաջ։ Հայրս պատերազմից շատ վատացավ, իր վրա ուժեղ էր ազդում այդ ամենը։ Շատ զգայուն էր, հատկապես արվեստագետ մարդիկ խորն են ապրում ամեն ինչ, եւ հայրս չդիմացավ այդ դաժան իրականությանը։

Իմ բուժումը մի տարի տեւեց, մեկուկես տարի հետո նորից սկսվեց՝ այս անգամ ավելի բարդ եւ ավելի ծանր, բայց ես կռվում եմ։ Հիվանդությունն ինձ սովորեցրեց սիրել եւ հարգել կյանքը, ապրել ամեն օրով. ամեն առավոտ արթնանում եմ եւ ասում, թե ինչ լավ է, որ արթնացել եմ, շատ գեղեցիկ օր է լինելու, եւ ես լիքը բան եմ անելու։ Եվ իրոք այդպես է. ամեն օր շատ գործ եմ անում։ Զբաղվում եմ իմ ընտանիքով, իմ արվեստով, իմ ընկերներով, ակտիվ կյանք եմ վարում, եւ կարող եմ ասել, որ կյանքը գնահատում ես այն ժամանակ, երբ հասկանում ես, որ այն կարող ես կորցնել։

15

Թամարա Ստեփանյանը եւ Էլլադա Ղուկասյան-Բարսեղյանը

Ոչ ոքի չեմ ցանկանա ապրել այն, ինչ ես եմ ապրում, բայց այնքան ուժեղ եմ սկսել կյանքը սիրել, անում եմ ամեն ինչ, երբեք բացասական էներգիա չեմ կուտակում։ Խոսում եմ միայն, երբ զգում եմ՝ միտք կա, անիմաստ խոսակցություններ չեմ վարում։ Շատ ակտիվ բուժվում եմ, նաեւ սպորտով եմ զբաղվում։ Բայց ամենալավը՝ ունեմ հիանալի աղջիկներ, հրաշալի ամուսին եւ հրաշք մայր, ընկերներ, նրանք կողքիս են, ինձ զգում եմ շատ ուժեղ։ Չգիտեմ՝ դեռ ինչքան ներկա կլինեմ այս երկրագնդի վրա, բայց կռիվս շարունակելու եմ, երեխաներիս պիտի «տեղ հասցնեմ»։

Իմ իրավիճակում գտնվողներին ուժ եւ դրական էներգիա եմ մաղթում, դա շատ կարեւոր է։ Մարմինը պետք է ակտիվ լինի, սպորտով զբաղվելը շատ կարեւոր է, թերապիայի մաս է կազմում, նաեւ լինել լավ մարդկանց հետ, գիրք կարդալ, լավ ֆիլմ դիտել, ճանապարհորդել, եթե կարող ես, եթե չես կարող՝ հենց քո երկրում շրջիր։ Փորձել ամեն ինչում մի հետաքրքիր լույս տեսնել: Նախորդ ամռանը մեկ ամիս Բջնիում էի, հաճույք էի ստանում պարտեզում ջրելիս։ Խոտն ու արեւը տեսնելը, մրգեր քաղելն այնքան պարզ բաներ են, բայց պտղատու ծառի մեջ դու տեսնում ես կյանք, տեսնում ես՝ ինչպես են քո երեխաներն այդ հողի եւ ջրի հետ ներդաշնակ։ Այդ ժամանակ հասկանում ես, թե ինչ է նշանակում, երբ ասում են վերադառնալ արմատներին:

15

- Ողջունելի է, որ շարունակում եք ակտիվ աշխատել։

- Հաճախ ինձ ասում են՝ այդ վիճակում ինչու եմ երեք նախագիծ անում, ինչպես եմ աշխատում։ Կինոն ինձ մեծ ուժ է տալիս, շնչելու հնարավորություն։ Բժիշկս զարմանում է, ասում է՝ նույն ուժը պիտի ուրիշներին փոխանցեք։ Ինձ նաեւ ասել են, որ գուցե անտեսում եմ հիվանդությունս, բայց այդպես չէ. շատ լավ գիտեմ, որ հիվանդ եմ, ամեն րոպե հիշում եմ դրա մասին, բայց դրա վրա ուշադրություն չեմ դարձնում։ Օրինակ, դա մեզ չխանգարեց, որ հաճելի զրույց ունենանք։

Հ.Գ. Լուսանկարահանումն արվել է նախորդ ամռանը, երբ ռեժիսորն ընտանիքի հետ հայրենիքում էր:

Զրուցեց՝ Էլլադա Ղուկասյան-Բարսեղյանը/Bravo.am-ի սեփական թղթակիցը Փարիզում/
Լուսանկարները՝ Ագապե Գրիգորյանի/Bravo.am/