Կյանքի մասին, որը արժե ապրել

Սամվել Մկրտչյանի էլիտար «Ուլիսեսը» պահանջարկ ունի

Մոդեռնիստական գրականության գլուխգործոց, մոտ 700 էջանի, 1922 թվականին լույս տեսած ու «ամենադժվար ընթեռնելի» համբավ ունեցող Ջեյմս Ջոյսի «Ուլիսես» վեպը թարգմանվել է նաեւ հայերեն: Թարգմանիչը Սամվել Մկրտչյանն է, ով, հավանաբար, այլեւս թարգմանչությամբ չի զբաղվի: Թարգմանչի հետ հարցազրույցը` երկար նախաբանի փոխարեն ու ջոյսյան տրամադրության մեջ ընկնելու համար:

- Ջեյմս Ջոյսի աշխարհ ե՞րբ մտաք:
- Ինձ միշտ հետաքրքիր է եղել «դժվար» հեղինակներին թարգմանելը, որովհետեւ թարգմանությունը ստեղծագործական գործընթաց է, իսկ հեշտ թարգմանվող գործերից ստեղծագործական հաճույք չեմ ստանում: Դժվարները թարգմանելը մարտահրավերի պես է. մի բան, որը պետք է հաղթահարել:

- Ադրենալին եք ստացել:
- Այո, կարելի է այդպես ասել. ստեղծագործական ադրենալին:

- Ձեր առաջին ծանոթությունը «Ուլիսեսի» հետ ե՞րբ էր:
- Ջոյսը միշտ եղել է իմ ուշադրության կենտրոնում:

- Գիտեմ. «Ջակոմո Ջոյսի»` Ձեր թարգմանությանն էլ եմ ծանոթ:
- Առաջին անգամ «Ուլիսեսը» կարդացել եմ ուսանողական տարիներին` անգլերեն լեզվով: Կարելի է ասել` ոչինչ չեմ հասկացել: Հետո միշտ եղել է ուշադրությանս կենտրոնում: Այո, ժամանակ առ ժամանակ միշտ անդրադարձել եմ Ջոյսին:

- Ե՞րբ հանձն առաք թարգմանելու գործը:
- Վերջին տարիներին զգում էի` պատրաստ եմ «Ուլիսեսը» թարգմանելու համար: Ճանապարհորդելով ձեռք էի բերել թարգմանչին անհրաժեշտ գրեթե ամբողջ գրականությունը` Ջոյսի մոտ 50 անուն գիրք. «Ուլիսեսի» ծանոթագրությունները, գրականագիտական տարբեր բնույթի գրքեր… Գրքեր հավաքելու մոլուցքս հասավ նույնիսկ նրան, որ ուր լինում էի, եթե այդ երկրի լեզվով թարգմանված կար գիրքը, առնում էի: Հայթայթել եմ մոտ ինը, անգամ ճապոներեն լեզվով թարգմանված «Ուլիսես»(ծիծաղում է,-հեղ.): Երկու տարի առաջ` թարգմանություններիս երկհատորյակի տպագրվելուց հետո սկսեցի Ջոյսի ստեղծագործությունն ամեն գիշեր թարգմանել:

- Արդյո՞ք Մշակույթի նախարարությունը աջակցել է որեւէ կերպ:
- «Ուլիսեսը» սկսել եմ թարգմանել անձնական նախաձեռնությամբ: Տպագրությունը հովանավորել է արտերկրում ապրող Հասմիկ Դանիելյանը: Գործն ընդամենը քսան լեզվով է թարգմանվել ու գրեթե բոլոր երկրներում թիմային աշխատանք են կատարել` պետական հովանավորչությամբ: Ես մենակ եմ արել:

- Մեր լեզվին ի՞նչ է տալու «Ուլիսեսը»:
- Առաջին հերթին շահում է հայոց լեզուն: Ջոյսն էլ առաջին հերթին խոշոր լեզվաբան է` տեքստի հետ աշխատող գրող, ով տեքստի հետ կարող է նույնիսկ աճպարարություն անել: Եվ հայերենը ջոյսյան անգլերենի թարգմանությունից ուղղակի ահռելի հարստանում է: Ես այդ պահերը ապրել եմ հենց «Ուլիսեսը» թարգմանելիս: Ինձ եւս հետաքրքիր էր, ենթադրենք, ջոյսյան այս հնարքը ի վիճակի է ճիշտ ձեւով արտահայտվել հայերենով, զարմանքով հայտնաբերում էի` ինչ ճկուն լեզու ունենք եւ ինչ հնարավորություններ է տալիս թարգմանել ամենախրթին տեքստը` հավատարիմ մնալով բնագրին, ոճին: Ինձ համար հայտնագործություններ եմ արել: Բնական է` դրանից հարստանում է մեր լեզուն: Թարգմանության առաջին խնդիրը հենց դա է: Կարծում եմ` նորմալ գործ է արված: Սա միայն վեպ չի, Հայաստանի համար այցեքարտ է: Ընդամենը քսան երկիր է թարգմանել, այսինքն, հնարավոր է եղել քսան լեզվով թարգմանել: Շատ լեզուներ պարզապես չունեն այդ հնարավորությունը, կոպիտ ասած` լեզուն ֆիզիկապես պատրաստ չէ թարգմանել «Ուլիսես», ընդ որում` այդ լեզուների մեջ մտնում են այնպիսինները, որոնք ավանդաբար համարվում են թարգմանական դպրոցի կրողներ: Փառք Աստծո` մենք ունենք այդ այցեքարտը. եթե «Ուլիսես» ունես, ուրեմն ունես մշակույթ:

- Մեր հարեւան երկրները թարգմանե՞լ են:
-Ադրբեջանը, բնականաբար, ոչ: Վրացերենով «Ուլիսեսի» 18 գլխից ընդամենը երեքն է թարգմանած:

2

Թարգմանիչ Սամվել Մկրտչյանը

- Ինչի՞ մասին է «Ուլիսեսը», եւ բացի լեզուն հարստացնելուց, գիրքը գաղափարային առումով ի՞նչ է տալու հայերին, որոնք կարդալու են վեպը:
- Շատ դժվար է ասել` «Ուլիսեսը» ինչի մասին է: Ամեն տարի ահռելի գրականություն է տպվում, դա նշանակում է` գրականագետը որոնումների մեջ է: Այդ հսկայածավալ վեպը նկարագրում է դուբլինցի երկու անձանց կյանքի մի օրվա իրադարձությունները: Յուրաքանչյուր գլուխ տարբեր ոճում է գրված, որոնք ունեն իրենց կոնկրետ տեղը, գույնը… Ինչի մասին կյանքն է, այդ մասին էլ «Ուլիսեսն» է: Ոմանք կարող են ասել` անիմաստ է, ոմանք կարող են ասել` կյանքը հետաքրքիր է, իմաստալից եւ արժե ապրել, ուրեմն «Ուլիսես»-ն էլ հետաքրքիր է, իմաստալից եւ արժե կարդալ: Հնարավոր չէ միանշանակ պատասխան տալ մոդեռնիստական գործին, գրականագետները մինչ օրս պատասխաններ են փնտրում: Շատ ուրախ եմ, որ «Ուլիսեսը» հիմա է տպագրվում Հայաստանում, այն ժամանակ, երբ մենք, կարծես, անկախություն ենք ձեռք բերել, բայց դրա հետ շատ բաներ ենք կորցնում. մեր լեզուն է առաջին հերթին սպառնալիքի տակ: Այն ժամանակ է տպվում, երբ կան սերունդներ, որ ապրել են խորհրդային շրջանում, տեսել են «սովետական» ռեժիմ, եւ կա սերունդ, որը Խորհրդային Միություն չի տեսել` երիտասարդությունն է, եւ հիմա նա, բարեբախտաբար, պետք է ծանոթանա «Ուլիսես»-ին: Նրանց դպրոցում չեն պարտադրել կարդալ ապուշ գրականություն, որը պարտադրում էին այն մարդկանց, ովքեր խորհրդային ռեժիմի մեջ էին: Նոր սերունդ, որի մեջքը հնարավոր չէ ծռել, որը պատրաստի լավ գրականություն ընտրելու հնարավորություն ունի: Շատ-շատ ուրախ եմ, որ, իմ ջանքերը ներդնելով, հնարավորություն եմ տալիս ծանոթանալ իսկական գրականության հետ:

- Նշում եք` «Ուլիսեսը» հնարավոր չէ տեսնել ամբողջությամբ: Դուք Ջոյսի տեքստային լաբիրինթոսում ինչպե՞ս չխճճվեցիք:
- Եթե սկսում ես թարգմանել, լրիվ մտնում ես գործի մեջ: «Ուլիսես» թարգմանել` նշանակում է գիտական աշխատանք կատարել: Միայն ծանոթագրություններ կազմելը… Պարբերություն թարգմանելու համար տարբեր հոդվածներ եմ կարդացել Ջոյսի վերաբերյալ, որպեսզի ինձ համար լրիվ հստակ լինի ոչ միայն` ինչի մասին է խոսքը, այլեւ ինչո՞ւ է Ջոյսն այդ նախադասությունն օգտագործել այդ ձեւով: Գարսիա Մարկեսի հայտնի խոսքը մեջբերեմ` «Գիրքն ընթերցելու լավագույն ձեւն այն թարգմանելն է»: Ես ընթերցել եմ մանրամասն ու նույնը սպասում եմ ընթերցողից:

- Լուսանցքային ծանոթագրություններ, պատկերազարդումներ ունի հայերեն թարգմանությունը, 25 հազար դրամ արժեքը գուցե եւ շատ թանկ չէ Ձեր կատարած աշխատանքի դիմաց, բայց ընթերցողը կկարողանա՞ այդքան գումար հատկացնել գիրքը գնելու համար:
- Ցանկացել եմ այնպիսի գիրք տպել, որը գոնե ես Հայաստանում տեսած չկամ: Ով տեսել է, ասել է` ինչ-որ տեղ էժան է: Ես ուրիշ բան եմ ուզում ասել. «Ուլիսեսը» էլիտար վեպ է, այն կարող են հաղթահարել միայն նրանք, ովքեր պատրաստ են տրամադրվելու, որ իրենք պետք է մխրճվեն մի տեքստի մեջ, որը գլուխ առ գլուխ բարդանում է, պետք է պատրաստ լինեն բոլոր դժվարությունները հաղթահարելուն: Դրա համար էլ տպել եմ շատ շքեղ ձեւով: Ինչո՞ւ եք կառուցում էլիտար շենքեր. վերանանք նրանից` ով է կառուցողը, չէ՞ որ գեղեցիկ շենքեր պետք են քաղաքին, նույն ձեւով ինչո՞ւ ես չպետք է տպեմ էլիտար գիրք:

- «Տպագրություն ըստ պահանջարկի» եղանակով եք հրատարակում եւ համացանցում վաճառում: Գրախանութներին արժան չհամարեցի՞ք «Ուլիսես» ունենալ:
- Պատճառն այն է, որ մեր գրախանութներում գիրք վաճառելու կուլտուրա չկա, բացառությամբ նոր բացված «Բյուրոկրատ»-ի, որին հինգ օրինակ տվել եմ, բայց ամբողջ վաճառքը լինելու է համացանցում: Որովհետեւ գրախանութներում լցված շքեղ թղթի թափոնների կողքին չէի ցանկանա «Ուլիսեսը» տեսնել:

- Նախնական 30 օրինակ էիք տպագրել, ինչպիսի՞ն է պահանջարկը ընթերցողի կողմից:
- Որքան պատվեր ստանում եմ, այդքան էլ տպվում է: Նախնական, այո, երեսուն օրինակ լրիվ պատրաստ վիճակում էր, ուղղակի չէի սպասում, ինձ համար մեծ անակնկալ էր, որ մարդիկ, որ գիրքը չէին տեսել, չէին շոշափել, ճանաչելով Ջոյսին, գնում էին: 30 օրինակը սպառվել է 2 օրում, հիմա երրորդ խմբաքանակից, որքան տեղյակ եմ, երեք-չորս օրինակ է մնացել, հաջորդ խմբաքանակը` հիսուն հատ, արդեն տպագրվում է, երեք-չորս օրից պատրաստ կլինի: Ինչքան պատվեր ունենանք, այդքան կտպվի, եթե հասնենք մի կետի, որ էլ պատվեր չլինի, ուրեմն «Ուլիսեսը» սպառել է իր ընթերցողների քանակը: Ենթադրենք, Հայաստանում այն կարդում են 150 հոգի, տպագրությունը կդադարեցվի:

- Ինչ եք կարծում, հայության քանի՞ տոկոսն է կարդացել «Ուլիսեսը»:
- Շատ դժվար է ասել, ես երեք հոգու գիտեմ, որ «Ուլիսեսը» կարդացել է: Ընդհանրապես կարդացողների մեջ բանասերները, գրականագետները, գրողները շատ քիչ են, հիմնականում կարդացող, լավ հասկացող մասսան ճշգրիտ գիտություններով զբաղվողներն են: Իմ տպավորությունն ամեն դեպքում այդպիսին է:

- Կցանկանա՞ք հայերեն «Ուլիսեսն» իրար նվիրելու ավանդույթ ձեւավորվի:
- Վերջերս հայտարարել էին գիրք նվիրելու օր ու այն մարդիկ էին դրա ջատագովը… Օրինակ` Գրողների միությունը, որ ոչ գրքի արժեք գիտի, ոչ էլ: Ինձ հոգեհարազատ է «Անտարես» հրատարակչության տնօրենի խոսքը, թե չի կարելի գիրք նվիրել, գիրքը նվիրելուց դու արժեզրկում ես այն, պետք է գնել, որպեսզի արժեքն էլ իմանաս: Ինչո՞ւ չի հայտարարվում կտավ նվիրելու կամ սիմֆոնիկ ստեղծագործություն նվիրելու օր, աբսուրդ է այդ ամենը, պետք է մարդ գնի գիրքը: Ինքս երբեք գիրք նվեր չեմ վերցնում, սիրում եմ գնել, անհամեստություն թող չհնչի, այսքան գրքերի մեջ ես Լոնդոնի գրախանութներից մեկում 1925 թվականին հրատարակված` Ջոյսի «Ուլիսեսը» 900 փաունդով գնեցի: Կարող էի չառնել, չէ՞, կարող էի ուրիշ բաներ առնել, բայց ինձ պետք էր այդ հին գիրքն ունենալ: Գիրքն իր արժեքն ունի, գինն ուրիշ բան է, արժեքն` ուրիշ:

- Ե՞րբ եք պատրաստվում վերադառնալ թարգմանչական աշխատանքներին:
- Հիմա հարյուր տոկոսով հանգստանալու եմ: Ճիշտն ասած, երբ վերջացրի բուն վեպն ու անցա ծանոթագրություններին, զգացի` ահավոր հոգնել եմ, դրա համար գուցե ընթերցողը ծանոթագրությունները կարդալիս կզգա, որ դրանց մեջ ջոյսյան հումոր եմ մտցրել, որովհետեւ ֆիզիկապես եւ հոգեպես հոգնած էի: Երեսուն տարի է` թարգմանությամբ եմ զբաղվում, նվիրված եմ եղել այդ գործին, բայց «Ուլիսես»-ից հետո չեմ կարծում, որ արդեն ինչ-որ գործ կձեռնարկեմ թարգմանել: Երեւի ուրիշ բնագավառում ինձ փորձեմ:

-Այդ դեպքում ինչո՞վ եք զբաղվելու, պլաններ կա՞ն:
-Մանկության ընկերներիս հետ երբեմն հավաքվում ենք, նվագում, երգեր ենք հորինում, հայտնի երգեր ենք հնչեցնում լիցքաթափվելու եւ հաճույք ստանալու համար: Կիթառ, մի քիչ դաշնամուր ու մի քիչ էլ շրթհարմոն եմ նվագում: Կարելի է նկարչությամբ զբաղվել, շատ եմ սիրում համակարգչային գրաֆիկայով զբաղվել: Արվեստից դուրս իմ կյանքն առանձնապես չի ստացվում: Վաղն էլ մեկնում եմ Դուբայ. որոշել եմ մի շաբաթ ինձ լավ հանգստի տալ:

Գիրքը կարող եք պատվիրել` այցելելով այս հասցե` http://www.samvelmkrtchyan.am:

Զրուցեց Լիլիթ Բաբայանը
Լուսանկարները` Սամվել Մկրտչյանի անձնական արխիվից
BRAVO.am